ΠΡΟΛΟΓΟΣ

Ἡ σίγησις πολλῶν παραδοσιακῶν λογοτεχνικῶν εἰδῶν προσδίδει εἰς τὸν ζ΄ καὶ η΄ αἰῶνα τὸν χαρακτηρισμὸν τῶν Σκοτεινῶν Αἰώνων (650-850), δηλ. αἰώνων διανοητικοῦ σκότους καὶ ἀπαιδευσίας τὴν ὁποίαν ὁ Ἑλληνικὸς Ἀνατολικὸς κόσμος ὑποτίθεται ὅτι ὑπέστη ὡς ὁμοίως ὁ Λατινικὸς Δυτικός. [1] Κατὰ τὴν κρίσιν τοῦ Κ. Demoen, δὲν παρατηρεῖται μόνον ἔλλειψις ἱστορικῶν πηγῶν κατὰ τὴν ἐν λόγῳ περίοδον, ἀλλὰ εἶναι ἐμφανὲς ὅτι ἡ περίοδος αὕτη ὑπέστη καὶ ὀπισθοδρόμησιν τοῦ πολιτισμοῦ, ἰδιαιτέρως εἰς ὅσον ἀφορᾷ εἰς τὴν λογοτεχνικὴν καὶ καλλιτεχνικὴν μόρφωσιν. [2]

Σχεδὸν μέχρι τοῦ 1950 εἰς τὴν σχετικὴν βιβλιογραφίαν ἐπεκράτει ἡ ἄποψις ὅτι εἰς τὸ Βυζάντιον, ἐπὶ περίπου δύο αἰῶνας (650-850), δὲν ἐκαλλιεργήθησαν Γράμματα καὶ ἔσβησε πᾶν ἴχνος πνευματικῆς κινήσεως, τὸ ἐνδιαφέρον διὰ τὴν παραγωγὴν τῆς κοσμικῆς γραμματείας ἐξηφανίσθη παντελῶς [3] καὶ ἀπουσίασεν οἱαδήποτε ἀξιόπιστος εἴδησις περὶ τῆς παιδείας καὶ τῆς διδασκαλίας εἰς τὸ Βυζαντινὸν κράτος. [4]

Ἡ ἀντίληψις αὕτη ἀνάγεται εἰς τὸ πασίγνωστον ἔργον τοῦ Ἄγγλου ἱστορικοῦ E. Gibbon, [5] ἀλλὰ εἰς τὴν διάδοσίν της συνετέλεσε περισσότερον ἀνάλογος διατύπωσις εἰς τὸν πρόλογον τῆς Ἱστορίας τῆς Βυζαντινῆς Λογοτεχνίας τοῦ Karl Krumbacher. [6] Παρομοίας ἀπόψεις εἶχε καὶ ὁ Ρῶσος ἱστορικὸς A. Vasiliev εἰς τὴν Ἱστορίαν του, μὲ τὴν διαφορὰν ὅτι κατὰ τὴν γνώμην του τὸ διάστημα κατὰ τὸ ὁποῖον ἐσημειώθη σιγὴ τῶν Γραμμάτων εἶναι περίπου εἷς αἰών, ἀπὸ τοῦ 610-717. [7] Ὁ A. Kazhdan διαιρεῖ τὸ διάστημα 650-850 εἰς ἓν μεγαλύτερον εἰς διάρκειαν, ἀπὸ 650 ὡς 775, ἀλλὰ μὲ πτωχοτέραν συγγραφικὴν παραγωγὴν ἐν σχέσει πρὸς τὸ ἑπόμενον, τὸ ὁποῖον εἶναι συντομώτερον χρονικῶς, ἀπὸ 775 ὡς 850, ἀλλὰ εἰς τοῦτο σαφῶς σημειοῦται πλουσιωτέρα συγγραφικὴ δραστηριότης. [8]

Τὸ θέμα παρουσιάζεται πλέον ἀναγλύφως εἰς τὸ ἔργον τοῦ J. F. Haldon, ὅστις ἀναφέρει ὅτι ἐσημειώθη, μετὰ τὸ 620 μ.Χ. καὶ ὡς τὰς ἀρχὰς τοῦ θ΄, σχεδὸν πλήρης ἐξαφάνισις τῶν κοσμικῶν λογοτεχνικῶν μορφῶν ἐντὸς τῆς Βυζαντινῆς Αὐτοκρατορίας, ὁμοίως ὅτι αὕτη ἡ περίοδος δὲν παρέχει οὐδὲν δεῖγμα γεωγραφικῆς, οὔτε φιλοσοφικῆς, οὔτε φιλολογικῆς λογοτεχνίας. Τὸ ἐνδιαφέρον διὰ τὴν κοσμικήν, τὴν προ-Κωνσταντίνειον ἢ μᾶλλον τὴν προ-Χριστιανικὴν παραγωγὴν τοῦ παρελθόντος ἦτο, ἐπὶ ἕνα αἰῶνα καὶ περισσότερον, σπάνιον φαινόμενον. [9]

Ἐκ τούτων φαίνεται ὅτι ἡ περὶ τῆς Μεγάλης Σιγῆς θεωρία ἀπέσπασε τὴν παραδοχὴν πολλῶν ἐρευνητῶν, ἀλλὰ βεβαίως σήμερον αἱ ἀπόψεις αὗται δὲν γίνονται πλέον ἀποδεκταὶ τόσον εἰς τὴν Ἑλληνικὴν βιβλιογραφίαν ὅσον εἰς τὴν ξενόγλωσσον. Ἀπὸ περίπου πεντηκονταετίας ἔχει στραφῆ ἡ προσοχὴ πολλῶν ἐπιστημόνων εἰς τὴν ἐξιχνίασιν τοῦ ἐρωτήματος, ἂν τὰ Ἑλληνικὰ Γράμματα ὑπέστησαν ἀφανιστικὴν ὕφεσιν εἰς τὸν χῶρον τῆς Παλαιστίνης καὶ τῆς Συρίας μετὰ τὴν Ἀραβικὴν κατάκτησιν ἢ τοὐναντίον ἐξηκολούθησαν ἐπὶ μακρὸν καλλιεργούμενα ὑπὸ Ἑλληνοφώνων καὶ ὑπὸ τοὺς Ἀράβας, ἰδίᾳ εἰς ἐκκλησιαστικὰ κέντρα, καὶ παράγοντα καρποὺς ἀξιολόγους. Ἐν ὀλίγοις, ἤρχισει τάσις ἐπανεκτιμήσεως καὶ διαφορετικῆς ἀντιμετωπίσεως τοῦ θέματος. [10]

Ἡ παροῦσα διατριβὴ ἀποσκοπεῖ εἰς τὴν προβολὴν τῆς πραγματικῆς ἀξίας λογοτεχνικῆς παραγωγῆς, ἡ ὁποῖα ἔχει ἀδικηθῆ διὰ πολλοὺς λόγους, πρὸ πάντων ἐξ αἰτίας τῆς συνεχοῦς συγκρίσεώς της πρὸς τὰ πρότυπα τῆς ἀρχαίας κλασικῆς Γραμματείας, ἐπιδιώκει δὲ νὰ δείξῃ ὅτι ἡ ἔννοια τοῦ «σκότους» δὲν ἰσχύει διὰ τὴν περίοδον τοῦ ζ΄ καὶ τοῦ η΄ αἰῶνος τοῦ Ἀνατολικοῦ Κόσμου τοῦ Βυζαντίου, ἀκόμη καὶ ἂν διεπιστοῦτο γενικῶς εἰς ἄλλα μέρη τῆς Βυζαντινῆς Αὐτοκρατορίας.

Ὁ ἐξετάζων τὰ ἔργα τῶν λογίων τῆς ἐν λόγῳ περιόδου θὰ διαπιστώσῃ ὅτι ἡ Ἑλληνικὴ Παιδεία δὲν ἐξηφανίσθη τελείως κατὰ τοὺς δύο πρώτους αἰῶνας τῆς Ἀραβοκρατίας καθὼς καὶ αἱ δυνατότητες μορφώσεως εἰς τὰ πολιτιστικὰ τοὐλάχιστον κέντρα, δηλ. κυρίως εἰς τὰς Ἀνατολικὰς ἐπαρχίας τοῦ Βυζαντίου, οὐδέποτε ἐξέλιπον, ὅπερ ἀποδεικνύει ὅτι αἱ ἀνατολικαὶ ἐπαρχίαι ἦσαν τὸ «φωτεινότερον» τμῆμα τῆς Ἑλληνικῆς Ἀνατολῆς. Διασώζει ἀκόμη τὴν δᾷδα τοῦ ἀκτινοβολοῦντος τούτου πολιτισμοῦ ἀριθμὸς εὐσεβῶν μοναχῶν εἰς τὴν Συρίαν καὶ Παλαιστίνην, πρᾶγμα τὸ ὁποῖον ἀποδεικνύει ὅτι ἡ μοναχικὴ τάξις θὰ ἐχαρακτηρίζετο ὡς ἡ σπονδυλικὴ στήλη τῆς ἐκκλησίας καὶ κάποτε ἐπίσης τοῦ κράτους.

Ἡ Βυζαντινὴ Αὐτοκρατορία λοιπὸν κατὰ τοὺς δύο πρώτους αἰῶνας τῆς Ἀραβοκρατίας (ζ΄ καὶ η΄) ἐδοκιμάζετο ὑπὸ ἐπικινδύνων κρίσεων καὶ ἔσωθεν καὶ ἔξωθεν, [11] αἱ ὁποῖαι ὡδήγησαν εἰς τὴν ἐκμηδένισιν τοῦ ἐνδιαφέροντος ἀντιγραφῆς τῶν ἀρχαίων συγγραφέων ἢ τῆς μελέτης καὶ τῆς διδασκαλίας τῆς θύραθεν σοφίας. Οἱ λόγιοι τῆς ἐν λόγῳ περιόδου ἐπέδειξαν ζωηρὸν ζῆλον πρὸς τὰ Ἐκκλησιαστικὰ θέματα ὥστε νὰ ἀφιεροῦνται ὁλοκληρωτικῶς εἰς τὴν βοήθειαν καὶ τὴν ὑπεράσπισιν τῆς δόξης τῆς Ἐκκλησίας. Διὰ τοῦτον τὸν λόγον οἱ συγγραφεῖς τῶν χρόνων τούτων ἠσχολήθησαν περὶ τὴν σύνθεσιν τῶν ἐκκλησιαστικῶν ὕμνων, ᾀσματικῶν ἀκολουθιῶν, ἀντιῤῥητικῶν κειμένων, πραγματειῶν κατὰ τῶν αἱρέσεων καὶ ἁγιολογικῶν συγγραφῶν. [12]

Κατὰ τὴν ἐν λόγῳ περίοδον τὰ παραδοσιακὰ λογοτεχνικὰ ἔργα ὑπεχώρησαν, συνεγράφη ὅμως πλοῦτος ἔργων διαφορετικοῦ χαρακτῆρος, ὡς ἐκ τούτου ἡ λογοτεχνικὴ δραστηριότης αὐτῆς τῆς περιόδου στρέφεται εἰς θεολογικὰ συγγράμματα, διηγήματα ψυχωφελῆ, [13] ἐκκλησιαστικὴν ποίησιν καὶ χρονογραφίαν, ὅλα καθαρῶς Βυζαντινὰ λογοτεχνικὰ εἴδη. Ἡ λογοτεχνία τῆς ἐν λόγῳ ἐποχῆς ἐκαλεῖτο νὰ ἐκφράσῃ τὰς νέας κοινωνικὰς συνθήκας εἰς τὰς ὁποίας ὡδήγησαν τὰ ἱστορικὰ γεγονότα τῆς Βυζαντινῆς Αὐτοκρατορίας, καὶ εἶναι ἀπήχησις τῆς νέας καταστάσεως. Ἐκίνησε λοιπὸν τὸ ἐνδιαφέρον μακρὰν τῶν κλασσικῶν σπουδῶν καὶ ἐστράφη κυρίως πρὸς τὴν ἐκκλησιαστικὴν καὶ τὴν θρησκευτικὴν παιδείαν προκειμένου νὰ ὑπερασπίσουν οἱ συγγραφεῖς τὸ δόγμα καὶ τὴν πίστιν τῆς Ἐκκλησίας.

Ἐν ὄψει τῆς γενομένης εἰς τὴν παιδείαν κρίσεως, ἐξ αἰτίας τοῦ ὅτι ὁ παραδοσιακὸς χῶρος ἀναπτύξεως τοῦ ἐκπαιδευτικοῦ συστήματος, δηλ. αἱ πόλεις, [14] εἴτε εἰς τὸ Βυζάντιον ἢ ἀλλοῦ, ἐγνώρισαν παρακμὴν ὁμοῦ μὲ ὁλόκληρον τὸ πολιτικὸν καὶ τὸ οἰκονομικὸν σύστημα, τὸ ὁποῖον ὑπεστήριζε προηγουμένως αὐτὴν τὴν δραστηριότητα [15] καὶ λόγῳ τῆς ἐλλείψεως τῶν λαϊκῶν ἐκπαιδευτικῶν ἱδρυμάτων, ἡ Ἐκκλησία ἤρχισε νὰ παρέχῃ ὑποστήριξιν εἰς τὴν Ἑλληνικὴν λογοτεχνίαν εἰς τὰς νῦν Ἀραβοκρατουμένας ἐπαρχίας, [16] ὡς ἐκ τούτου ἀνέλαβον οἱ μοναχοὶ καὶ τὰ μοναστήρια [17] τὸ βάρος τῆς παιδείας [18] ὥστε οἱ λόγιοι ἐκείνης τῆς περιόδου νὰ εἶναι μοναχοὶ καὶ κληρικοί, [19] ὅπως π.χ. Ἰωάννης ὁ Δαμασκηνός, ποιητὴς καὶ θεολόγος, Κοσμᾶς ὁ ἐπίσκοπος τοῦ Μαϊουμᾶ, μελῳδὸς καὶ ποιητὴς τῶν κανόνων, τινὲς δὲ αὐτῶν ἦσαν ἐκκλησιαστικοὶ ἀξιωματοῦχοι ὅπως Ἀνδρέας ὁ ἀρχιεπίσκοπος Κρήτης, [20] ποιητὴς καὶ ῥήτωρ. Ὀρθῶς παρατηρεῖ ὁ P. Lemerle ὅτι ὅλοι ἦσαν «ἄνθρωποι τῆς Ἐκκλησίας» [21] καὶ τὴν περίοδον καθ’ ἥν ἔζησαν καὶ ἔδρασαν δυνάμεθα νὰ ἀποκαλῶμεν εὐστόχως ὡς τὴν «ἐποχὴν τῶν ἀνθρώπων τῆς Ἐκκλησίας». Οὕτοι οἱ λόγιοι ἦσαν σχεδὸν ὅλοι εὐρείας παιδείας [22] καὶ τῆς θύραθεν καὶ τῆς καθ’ ἡμᾶς. Χαρακτηριστικὰ δείγματα ἐκπαιδευτικῆς ἀποτελοῦν τὰ φιλοσοφικὰ συγγράμματα τοῦ ἁγίου Ἰω. τοῦ Δαμασκηνοῦ, [23] ἰδίως ἡ Πηγὴ Γνώσεως, ἡ ὁποία περιέχει τὴν πρώτην περιεκτικὴν ἔκθεσιν τῶν Χριστιανικῶν δογμάτων, περιλαμβάνουσα τὴν διδασκαλίαν τῆς ἐκκλησίας ἀπὸ τοῦ δ΄ ἕως τοῦ ζ΄ αἰῶνος, [24] καθὼς καὶ οἱ ῥητορικοὶ λόγοι τοῦ Ἀνδρέου Κρήτης. [25]

Εἰς τὴν παροῦσαν μελέτην ἐπιχειρῶ νὰ ἀποδείξω ὅτι ἡ Ἑλληνικὴ ἐκπαιδευτικὴ κληρονομία ἦτο ἀκόμη ζῶσα εἰς τὰς ἀνατολικὰς ἐπαρχίας τοῦ Βυζαντίου ἕνα ἀκόμη αἰῶνα μετὰ τὴν κατάκτησιν τῶν Ἀράβων τῆς Ἑλληνιστικῆς Ἀνατολῆς [26] καὶ ὅτι ἡ Ἑλληνικὴ γλῶσσα ἐπέζησεν ἐπιμόνως εἰς τὴν Συρίαν καὶ Παλαιστίνην μετὰ τὰς Ἀραβικὰς κατακτήσεις. [27] Τοῦτο θὰ γίνῃ καταφανὲς διὰ παρουσιάσεως τῶν φιλολογικῶν δραστηριοτήτων τῶν λογίων τῆς ἐν λόγῳ ἐποχῆς καὶ περιοχῆς, οἱ ὁποῖοι εἰργάσθησαν κατὰ τὴν διάρκειαν τῶν δῆθεν «Σκοτεινῶν Αἰώνων», τῶν ὁποίων καὶ ὁ γλωσσικὸς καταρτισμὸς καὶ ἡ λογοτεχνικὴ παραγωγὴ ἦσαν ὑψηλῆς στάθμης. [28]

Εἰς τὰ Εἰσαγωγικὰ ἀναφέρονται αἱ πηγαὶ Βυζαντιναί, Κοπτικαὶ καὶ Ἀραβικαί, ἐκ τῶν ὁποίων διδασκόμεθα τὰ γεγονότα τῆς εὐρυτέρας χρονικῆς περιόδου καὶ εἰς τὰς ὁποίας δύναται νὰ στηριχθῇ ὁ μελετητής. Ἐκ τῶν Ἑλληνικῶν πηγῶν ἐχρησιμοποιήθησαν ὁ Νικηφόρος Α΄ πατριάρχης, ὁ Θεοφάνης, ὁ Γεώργιος Μοναχὸς ὡς παρέχοντες εἰδήσεις χρησίμους. Ἐκ τῶν συγχρόνων Κοπτικῶν πηγῶν ἐμελετήθη ὁ Ἰωάννης Νικίου, ἐκ δὲ τῶν Ἀραβικῶν ὁ Ἄμπου Ἀμπντουλλὰχ Μοχάμεντ ἴμπν Οὔμαρ ἴμπν Οὐάκιντ ἀλ-Ἀσλάμι ἀλ-Οὐάκιντι, ὁ ἀλ-Μπαλάδουρι καὶ ὁ ἀλ-Τάμπαρι καὶ ἀξιλογοῦνται αἱ ἐξ αὐτῶν εἰδήσεις.

Ἀκολουθεῖ τὸ δεύτερον μέρος τῶν Εἰσαγωγικῶν ὅπου παρουσιάζεται ἱστορικὸν πλαίσιον τῶν γεγονότων πρό, κατὰ καὶ μετὰ τὰς Ἀραβικὰς κατακτήσεις, ἔνθα ἐκτὸς τῶν πολιτικῶν ἢ πολεμικῶν γεγονότων γίνεται λόγος καὶ περὶ ῥευμάτων ἰδεῶν, αἱρέσεων, κρατικῆς πολιτικῆς ἔναντι αὐτῶν καὶ γενικῶς τῶν συντελεσθέντων κατὰ καὶ μετὰ τὴν Ἀραβικὴν κατάκτησιν, ἤτοι θεμάτων διοικητικῶν καὶ δὴ καὶ τῆς μεταδόσεως ἀπὸ τῆς Βυζαντινῆς εἰς τὴν Ἀραβικὴν διοίκησιν ἐπὶ τῶν Ὀμμεϋαδῶν (661-750) καὶ ἐν συνεχείᾳ τῶν Ἀββασιδῶν (751-1285). Δὲν παραλείπονται καὶ αἱ οἰκονομικαὶ καὶ αἱ πολιτιστικαὶ ἐπαφαί.

Εἰς τὸ πρώτον κεφάλαιον παρουσιάζεται ἐπισκόπησις τῆς παιδείας καὶ τῆς λογοτεχνικῆς παραγωγῆς εἰς Συρίαν, Παλαιστίνην καὶ Αἴγυπτον πρὸ τῆς Ἀραβοκρατίας (δ΄, ε΄ και ϛ΄ αἰ.), προκειμένου νὰ φανῇ ἡ στάθμη τῆς παιδείας πρὸ τῶν κατακτήσεων καθὼς καὶ ἡ διαφορὰ μεταξὺ τῶν λογοτεχνικῶν εἰδῶν εἰς τὰ ὁποῖα ἔγραφον οἱ πρὸ καὶ μετὰ τὴν Ἀραβικὴν κατάκτησιν συγγραφεῖς, ἐπίσης ἡ ἐκτίμησις, ἐν συνεχείᾳ, τοῦ τί ἀπωλέσθη καὶ τί ἐξηκολούθησε νὰ ἐπιβιοῖ καὶ νὰ ἀποδίδῃ καρποὺς μετὰ τὴν κατάκτησιν. Ἐδῶ συνεξετάζονται θύραθεν καὶ χριστιανοὶ συγγραφεῖς, κατὰ περιοχὰς διακρινομένας ἰδίᾳ ὡς πρὸς τὴν θολογικὴν παραγωγήν: Ἀντιοχείας, Γάζης, Ἀλεξανδρείας καὶ Ἱεροσολύμων. Οἱ ἐξεταζόμενοι συγγραφεῖς εἶναι χρήσιμοι εἰς τὴν περαιτέρω ἀνάπτυξιν τοῦ θέματος, διότι ὑπηρέτησαν τὴν ἐπιτόπιον παιδείαν εἰς πολλοὺς κλάδους, τῶν ὁποίων εἰς τὸ ἑπόμενον κεφάλαιον θὰ ἐρευνηθῇ ἂν ὑπῆρξε συνέχεια ἐπὶ τῆς Ἀραβοκρατίας.

Τὸ δεύτερον κεφάλαιον ἀνταποκρίνεται εἰς τὸ κυρίως ζητούμενον τῆς διατριβῆς. Ἐνταῦθα τὸν πρώτιστον λόγον ἔχουν τὰ ἁγιολογικὰ κείμενα καὶ οἱ συγγραφεῖς των, οἱ ὁποῖοι ἔζησαν καὶ συνέγραψαν κατὰ τὴν ἐρευνωμένην περιοχὴν καὶ ἐποχήν. Χρονικῶς προηγεῖται ὁ Κύριλλος Σκυθοπολίτης, ἐκ τοῦ ὁποίου ἰδιαιτέρως ἐνδιαφέρουν καὶ αἱ εἰδήσεις περὶ τοῦ ὁσίου Σάβα τοῦ ἡγιασμένου καὶ τῆς ἱστορίας τῆς Λαύρας του, γενομένης ἑστίας πνευματικῆς καὶ παιδευτικῆς ἀκτινοβολίας τοῦ πατριαρχείου Ἱεροσολύμων διὰ μέσῳ τῶν αἰώνων.

Εἰς τὸ αὐτὸ κεφάλαιον θὰ παρουσιαστοῦν καί:

(Α΄) εἰδήσεις περὶ τῆς νεανικῆς παιδείας τῶν λογίων τῆς ἐν λόγῳ περιόδου. Ἐν ὄψει τῆς σιγῆς ἄλλων πηγῶν, οἱ βίοι τῶν Ἁγίων εἶναι ἰδιαιτέρως σημαντικοί. Ἐπειδὴ εἰς τοὺς βίους τῶν ἁγίων τῆς πρωΐμου μεσοβυζαντινῆς περιόδου (η΄-ιβ΄ αἰ.) δὲν παραλείπονται τὰ ἔτη τῆς μαθητείας των, ἀλλὰ ἀντιθέτως περιγράφονται μετὰ λεπτομερείας, εἶναι δυνατὸν νὰ προσδιορισθῇ ἡ ὕπαρξις ἐνιαίου προγράμματος «θύραθεν παιδείας»: ἀφ’ ἑνὸς μὲν Γραμματική, Ῥητορική, Φιλοσοφία / Διαλεκτική, δηλ. ἡ γνωστὴ Τριττύς (Trivium) καὶ ἀφ’ ἑτέρου δὲ Ἀριθμητική, Γεωγραφία, Ἀστρονομία καὶ Μουσική, ἡ Τετρακτύς (Quadrivium). [29] Ἄλλοι βίοι χρησιμεύουν νὰ φωτίσουν τὸ θέμα ἀναφερόμενοι εἰς τὰ πρόσωπα τὰ ὁποῖα ἔζησαν καὶ ἔδρασαν κατὰ τὸν ζ΄ καὶ η΄ αἰῶνα.

(Β΄) Τὰ λογοτεχνικὰ εἴδη εἰς τὰ ὁποῖα ἔγραφον οἱ λόγιοι οὗτοι, τὰ ὁποῖα περιορίζονται εἰς θεολογικά, ἐκκλησιαστικὰ καὶ θρησκευτικὰ κείμενα: (θρησκευτικὰ ποιήματα, ἐξηγητικά, ὁμιλητικά, λειτουργικά, ἁγιογραφικά, βιβλικὰ σχόλια καὶ ὑμνογραφικά, κλπ.).

Ὡς πρὸς τὰ θεολογικὰ κείμενα κατὰ εὐρυτέραν ἔννοιαν, ὑπενθυμίζομεν ὅτι τόσον ὁ K. Krumbacher ὅσον καὶ ὁ A. Ehrhard ἐξεῖλον τὴν θεολογικὴν γραμματείαν ἀπὸ τὸ φαινόμενον τῆς παρακμῆς τῶν ὑπολοίπων λογοτεχνικῶν εἰδῶν καὶ εὐλόγως, ἀφοῦ τὴν περίοδον ταύτην ἀκμάζουν καὶ γράφουν συγγραφεῖς ὅπως Ἰω. ὁ Δαμασκηνὸς, ὅστις, ἐνῷ διήρχετο τὴν μοναχικήν του σταδιοδρομίαν εἰς τὴν Μονὴν τοῦ ἁγίου Σάβα, εἰς τὰ Ἀραβοκρατούμενα Ἱεροσόλυμα, ἐντούτοις ἐθεωρήθη ὁ κύριος Βυζαντινὸς ὑπερασπιστὴς τῶν εἱκόνων, [30] εἰς ἕνα κόσμον ὅπου ἦτο δύσκολον ἀκόμη καὶ διὰ τοὺς Ἀνατολικοὺς πατριάρχας νὰ ἐκπροσωπηθοῦν εἰς τὰς σημαντικὰς συνόδους συνερχομένας ἐν ΚΠόλει. [31] Ἰωάννης ὁ Δαμασκηνὸς εἶναι ἐκεῖνος ὅστις ἐσυστηματοποίησε τὴν δογματικὴν τῆς Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας εἰς τὸ ἔργον του: Πηγὴ Γνώσεως, τὸ ὁποῖον ἐγένετο τὸ ἐγχειρίδιον τῆς Βυζαντινῆς θεολογίας [32] καὶ τοῦ ὁποίου τὰ ὁμιλητικὰ καὶ λειτουργικὰ ἔργα εἶχον μεγάλην ἐπίδρασιν εἰς τὸ Βυζάντιον ἀπὸ τῶν ἀρχῶν τοῦ θ΄ αἰῶνος. [33] Ὁ Ἀνδρέας Κρήτης, ῥήτωρ οὐχὶ τῶν δευτέρων, ἐκτὸς τῶν πεζῶν του θεολογικῶν κειμένων ἔγραψε καὶ ᾀσματικοὺς κανόνας καὶ θεωρεῖται ὁ ἀρχαιότερος ποιητὴς τῶν Κανόνων [34] καὶ ὁ Κοσμᾶς ὁ Μελῳδός, κατά τινας, εἶναι ὁ καλύτερος τῶν Βυζαντινῶν κανονογράφων. Οἱ συγγραφεῖς οὗτοι εἶναι εἰσηγηταὶ τοῦ φιλολογικοῦ εἴδους τῆς Ἐκκλησιαστικῆς ὑμνογραφίας, τῶν Κανόνων. [35] Οἱ ὕμνοι αὐτῶν τῶν τριῶν ὑμνογράφων, ὡς ἀναφέρει ὁ C. Mango, παρουσιάζουν ἐπιτυχίαν εἰς ἐκφραστικότητα καὶ βάθος τοῦ συναισθήματος. [36] Ἡ ἁγιολογία τῆς περιόδου ταύτης, δὲν εἶναι γεγραμμένη βεβαίως εἰς ἀττικίζουσαν διάλεκτον, ἀλλὰ καὶ ἡ γλωσσικὴ μορφὴ προϋποθέτει καὶ φανερώνει ἐπαρκῆ γλωσσικὴν παιδείαν τῶν συγγραφέων καὶ τὸ ἐνδιαφέρον των διὰ τὰ κείμενα ταῦτα δὲν ἐξαντλεῖται εἰς τὸ θεολογικὸν περιεχόμενον ἀλλὰ εἶναι εὐρύτερον, καθὼς ἀποτελοῦν ἀξιόλογον πηγὴν πληροφοριῶν διὰ τὴν γλῶσσαν, τὴν ἱστορίαν καὶ τὸν καθημερινὸν βίον.

(Γ΄) Ἐρευνοῦνται καὶ ἐντοπίζονται αἱ πηγαὶ ἑκάστου ἔργου, θύραθεν καὶ χριστιανικαί, προκειμένου νὰ ἀντληθοῦν εἰδήσεις περὶ τῶν συγγραμμάτων τὰ ὁποῖα εἶχεν εἰς τὴν διάθεσίν του ἕκαστος λόγιος. Ἡ ἀνίχνευσις τῶν πηγῶν τῶν ἔργων τῶν συγγραφέων κατὰ τὴν ἐν λόγῳ περίοδον εἶναι ἐκ τῶν πρώτων μελημάτων τῆς παρούσης διατριβῆς, ὥστε νὰ φανῇ ὁ πλοῦτος καὶ τὸ εὗρος τῆς Ἑλληνικῆς παιδείας τῆς κτηθείσης ἐπιτοπίως. Αἱ πηγαὶ τῶν ἔργων τῶν λογίων τούτων εἶναι πάμπολλαι καὶ ποικίλαι, αἱ περισσότεραι τῶν ὁποίων ἀνήκουν εἰς τὴν καθ’ ἡμᾶς παιδείαν, ὅπως ἀπαιτεῖται ἐκ τῶν θεολογικῶν καὶ θρησκευτικῶν θέματων ἅτινα χειρίζονται. Ὅμως δὲν ἀποκλείεται νὰ δανείζωνται οἱ συγγραφεῖς οὗτοι καὶ ἀπὸ ἔργα θύραθεν παιδείας. Δύναται, κατὰ τὴν περίοδον τῶν λεγομένων Σκοτεινῶν Αἰώνων, νὰ μὴ ὑπῆρξε τόσον ἐντατικὴ ἐνασχόλησις περὶ τοὺς ἀρχαίους συγγραφεῖς, ὅπως θὰ παρατηρηθῆ ἀπὸ τὸν θ΄ αἰῶνα καὶ ἔπειτα, ὅμως ἀρκεῖ κανεὶς νὰ φυλλομετρήσῃ ἁπλῶς τὰ ἔργα τῶν προαναφερθέντων συγγραφέων, ἀλλὰ καὶ τῶν ὑπολοίπων συγγραφικῶν μορφῶν τῆς περιόδου, διὰ νὰ διαπιστώσῃ εὐκολώτατα τὴν ὑποκειμένην ἀρχαιομάθειαν καὶ τὸ εὐρὺ καὶ ἀξιόλογον παιδευτικὸν ὑπόβαθρον, καθὼς θὰ διαπιστώσῃ ἐπίσης ὅτι, ἀκόμη καὶ εἰς τοὺς ἀκρίτως λεγομένους Σκοτεινοὺς Αἰῶνας, ὁ ζῆλος τῆς διδασκαλίας καὶ τῆς μαθήσεως τῶν κατὰ παράδοσιν Ἑλληνικῶν Γραμμάτων τῆς θύραθεν σοφίας εἶναι ἔντονος εἰς αὐτὴν τὴν Βυζαντινὴν ἐπαρχίαν (τὴν Παλαιστίνην). [37]

Ἐκ τῆς Συρίας ἐξεπήγασεν ἓν κίνημα κατὰ τὰ μέσα τοῦ η΄ αἰ., τὸ ὁποῖον εἶχε μεγάλην ἐπίδρασιν τόσον ἐπὶ τῆς ἱστορίας τῆς Ἑλληνικῆς σκέψεως ὅσον καὶ τῆς Ἀραβικῆς, δηλ. τὸ κίνημα τῶν Ἑλληνο-Ἀραβικῶν μεταφράσεων (κεφάλαιον τρίτον). Πρόκειται περὶ κινήματος εἰς τὸ ὁποῖον ἡ Συρία διεδραμάτισε κύριον ῥόλον εἰς τὴν μετάδοσιν τῆς Ἑλληνικῆς σκέψεως εἰς τὴν Ἀνατολὴν εἰδικῶς εἰς τὸν Ἰσλαμικὸν κόσμον, παρὰ τὸ γεγονὸς ὅτι ὁ Ἀνατολικὸς κόσμος ἐγνώρισε καὶ περιόδους παρακμῆς καὶ διώξεων, ἀλλὰ δὲν ἐστερήθη καὶ τῆς ἀντιστοίχου ἀναγεννητικῆς δυνάμεως. Ὁ πολιτισμὸς τοῦ Ἀραβοϊσλαμικοῦ κόσμου καὶ ἡ Ἰσλαμικὴ θεολογία ἔχουν βαθείας τὰς ῥίζας των εἰς τὴν Ἑλληνικὴν σκέψιν καὶ φιλοσοφίαν. Ἡ ἀκμὴ τοῦ Ἀραβοϊσλαμικοῦ πολιτισμοῦ καὶ τῶν Ἰσλαμικῶν φυσικῶν ἐπιστημῶν σημειοῦται ἀπὸ τὰ μέσα τοῦ η΄ ἕως τὸ τέλος τοῦ ι΄ αἰ., μὲ τὴν παραλαβὴν καὶ οἰκείωσιν τῆς Ἑλληνικῆς πνευματικῆς κληρονομίας καὶ τῆς γενικωτέρας κληρονομίας τῆς ἀρχαιότητος. Εἰς τὸ χρονικὸν τοῦτο διάστημα μετεφράσθησαν ἐκ τῶν Ἀραβικῶν τὰ περισσότερα ἔργα τῶν ἀρχαίων Ἑλλήνων φιλοσόφων καὶ Ἑλληνιστῶν λογίων. [38]

Εἰς τοῦτο τὸ κίνημα οἱ Χριστιανοὶ τῆς ἀνατολῆς εἶχον ἰδιαιτέρως μεγάλην καὶ θεμελιώδη συμβολὴν εἰς τὴν Ἀραβικὴν μετάφρασιν Ἑλληνικῶν συγγραφικῶν ἔργων τῆς Κλασικῆς καὶ τῆς Ἑλληνιστικῆς ἀρχαιότητος γενομένων ὑπὸ Σύρων Ἀράβων χριστιανῶν καὶ ἑλληνομαθῶν μεταφραστῶν. Τοῦτο εἶναι ἰδιαιτέρως ἔργον ἐκείνων τῶν Χριστιανῶν ἀπὸ τὰς περιοχὰς τῆς Συρίας, Ἐδέσσης, Καρρῶν καὶ τῆς Μεσοποταμίας, χώρων δηλ. εἰς τοὺς ὁποίους ὑπῆρχον σχολεῖα ὑψηλῆς Ἑλληνικῆς παιδείας καὶ πολιτισμοῦ προσφέροντα γραμματικὴν καὶ ῥητορικὴν παιδείαν. [39] Σημειωτέον ὅτι πολλαὶ μεταφράσεις εἶχον γίνει ἤδη, ἀπὸ τῶν ἀρχῶν τοῦ ε΄ αἰῶνος, δηλ. δύο αἰῶνας πρὸ τοῦ Ἰσλάμ, ἐκ τῶν Ἑλληνικῶν εἰς τὰ Συριακά, [40] ἐκ τῶν ὁποίων μετεφράσθησαν κατόπιν εἰς τὰ Ἀραβικὰ καὶ ἡ εὐρεῖα μετάδοσις τῆς Ἑλληνικῆς γνώσεως καὶ πολιτισμοῦ εἰς τοὺς Ἄραβας δὲν ἐπραγματοποιήθη ἐπὶ ματαίῳ.

Ὡς εἶναι γνωστόν, εἰς τὸν δρόμον «ἀπὸ τὴν Ἀλεξάνδρειαν πρὸς τὴν Βαγδάτην», οἱ Σύροι χριστιανοί, οἵτινες ἦσαν οἱ κυριώτεροι μεσάζοντες εἰς τὸν χῶρον τοῦτον, ἐχρησιμοποίησαν τὰ κείμενα τοῦ Ἀριστοτελικοῦ Ὀργάνου κυρίως ὡς ἐργαλεῖον διὰ τὴν καλυτέραν κατανόησιν τῶν Ἑλλήνων Πατέρων καὶ ὡς ὅπλον ἐναντίον τῶν αἱρέσεων. [41] Χριστιανοὶ (Νεστοριανοί) σοφοὶ εἰς τὴν Σχολὴν τοῦ Τζουντισαμποῦρ καὶ Ἄραβες φιλόσοφοι εἰς τὴν νέαν Ἀκαδημίαν τῆς Βαγδάτης (ἰδιαιτέρως ὁ Χουνάιν ἴμπν Ἰσχὰκ 809-873) ἔχουν παίξει ἕνα σπουδαῖον ῥόλον εἰς τὴν ἀποδοχὴν τῆς Ἑλληνικῆς ἐπιστήμης κατὰ τὸν θ΄ αἰῶνα. [42] Δυνάμεθα νὰ ὑποθέσωμεν ὅτι ὑπῆρχον Ἑλληνικαὶ καὶ Συριακαὶ ἐπιτομαὶ ἢ ἐγχειρίδια τῆς Ἀριστοτελικῆς λογικῆς παρέχοντα βοήθειαν διὰ νὰ ἐξηγηθοῦν τὰ μέσα μὲ τὰ ὁποῖα ἡ Ἑλληνικὴ φιλοσοφικὴ παιδεία μετεβιβάσθη εἰς τὸν Ἰσλαμικὸν κόσμον τοῦ θ΄ καὶ ι΄ αἰ. [43] Κατὰ συνέπειαν διαπιστώνομεν ὅτι ἡ ἄνθησις ἢ τοὐλάχιστον ἡ ὕπαρξις τῆς Ἑλληνικῆς κληρονομίας καὶ παιδείας εἰς τὰς ἀνατολικὰς ἐπαρχίας τοῦ Βυζαντίου εἶναι ἡ αἰτία τῆς μεταδόσεως εἰς τὸν Ἰσλαμικὸν κόσμον πολλῶν ἔργων τῆς Ἑλληνικῆς ἐπιστήμης ἰδιαιτέρως τῆς φιλοσοφίας εἰς τοὺς Ἄραβας. [44] Εἰς εὐρύτερον καὶ πλέον θεμελιῶδες ἐπίπεδον, διὰ τοῦ κινήματος τῶν Ἑλληνο-Ἀραβικῶν μεταφράσεων, ὁ Ἰσλαμικὸς πολιτισμὸς ἐγένετο διάδοχος τοῦ Ἑλληνικοῦ πολιτισμοῦ εἰς τὸν Ἀνατολικὸν χῶρον καὶ χωρὶς αὐτὸν ὁ πολιτισμὸς τοῦ κλασικοῦ Ἰσλὰμ δὲν θὰ ἠδύνατο ποτὲ νὰ ἔχει ὡριμάσει. [45]

Καὶ ἐντεῦθεν θεωρῶ καθῆκον ὅπως ἐκφράσω θερμὰς εὐχαριστίας εἰς τοὺς σεβαστοὺς καθηγητάς μου κ. Σ. Ἰω. Κουρούσην, κ. Ἀ. Μαρκόπουλον, καὶ τὸν κ. Ε. Ἰω. Τωμαδάκην, παρακολουθήσαντας μετ’ ἐνδιαφέροντος καὶ ἐνθαρρύναντας τὴν ἐργασίαν μου καὶ παρασχόντας πολλὰς χρησίμους ὑποδείξεις. Παρομοίως θεωρῶ καθῆκον ὅπως ἐκφράσω τὴν εὐγνωμοσύνην μου εἰς τὸ Ἵδρυμα Κρατικῶν Ὑποτροφιῶν (ΙΚΥ) διὰ τὴν οἰκονομικήν του ὑποστήριξιν διὰ τῆς ὑποτροφίας τῆς χορηγηθείσης ὑπ’ αὐτοῦ εἰς ἐμέ, ἄνευ τῆς ὁποίας δὲν θὰ ἠδύνατο νὰ ὁλοκληρωθῇ ἡ ἔρευνά μου.

Ἐπίσης ὀφείλω νὰ εὐχαριστήσω καὶ τὴν μικρὴν μου οἰκογένειαν, τὴν σύζυγόν μου Τζιχὰν καὶ τὰ τέκνα μου Ἀγάπην καὶ Φαροῦκ (Ἀβραάμ) διὰ τὰς θυσίας καὶ τὴν ὑπομονὴν τὰς ὁποίας ἔκαμαν δι’ ἐμένα.

Soliman Sameh Farouk

Ἐν Ἀθήναις τῇ 14 Σεπτεμβρίου 2007

† Ἡ παγκόσμιος ὕψωσις τοῦ τιμίου καὶ ζωοποιοῦ σταυροῦ